mgr farm. Jarosław Widelski

Skóra jest największym i niezwykle ważnym narządem człowieka, stanowiącym nie tylko powłokę ochronną od zewnętrznego środowiska, ale zapewniającym także integralność organizmu. Równie istotne są jej funkcje wydzielnicze i wydalnicze oraz aktywny udział w termoregulacji oraz metabolizmie.

Dobra kondycja skóry nie tylko podkreśla urodę, ale jest wiarygodnym wskaźnikiem ogólnego stanu organizmu. Wszelkie choroby, zarówno o ostrym przebiegu, jak i przewlekłe zwykle „ujawniają się” poprzez pogorszenie stanu powłoki skórnej.

Skóra jest także narażona na działanie czynników zewnętrznych, zarówno mechanicznych jak i chemicznych, które powodują przerwanie jej ciągłości, wskutek czego powstaje rana.

Gdy organizm jest w dobrej kondycji, jest on w stanie swymi naturalnymi siłami i fizjologicznymi mechanizmami doprowadzić do szybkiego zagojenia rany, a proces taki przebiega zazwyczaj bez komplikacji. Proces gojenia rozpoczyna się już w momencie powstania uszkodzenia skóry. W pierwszej fazie wystąpić może stan zapalny, któremu towarzyszy proces samooczyszczania się rany. W prawidłowym procesie gojenia uzupełnione są ubytki tkanek. W przypadkach ran płytkich, nie obejmujących dużej powierzchni, nie powstaje nawet ślad w postaci blizny. Zaburzenie tych naturalnych procesów przez czynniki zewnętrze (zanieczyszczenie rany), jak i wewnętrzne (choroby przewlekłe typu cukrzyca lub miażdżyca oraz zły stan organizmu), powoduje wydłużone i zazwyczaj nieprawidłowe gojenie się rany.

W terapii wielu schorzeń skórnych stosuje się z dobrym skutkiem leki pochodzenia roślinnego. Do produkcji tych preparatów wykorzystywane są liczne gatunki roślin, które ze względu na swój skład chemiczny wykazują działanie przeciwzapalne, gojące, osłaniające oraz przeciwdrobnoustrojowe (zarówno wobec bakterii, jak i grzybów). Jedną z popularniejszych substancji roślinnych stosowanych w fitoterapii schorzeń dermatologicznych jest

Kora dębu (Quercus cortex)

Zebrana z młodych pni dębu szypułkowego (Quercus robur), jak i bezszypułkowego (Quercus sessilis), jest bogata w związki garbnikowe, które występuję w około 10%. Dominują wśród nich elagotaniny (pochodne kwasu elagowego) i garbniki katechinowe.
Związki garbnikowe mają zdolność do tworzenia trwałych, nierozpuszczalnych w wodzie połączeń z białkami nabłonka. Efektem tej aktywności jest kurczenie się nabłonka skóry (działanie ściągające – adstringens) i tworzenie się wokół rany warstwy nieprzepuszczalnej dla powietrza i wody, co ułatwia jej gojenie.

Garbniki wiążą się również z białkami drobnoustrojów, dzięki czemu działają bakteriobójczo lub w dużym stopniu hamują rozwój mikroorganizmów zdolnych do infekcji rany. Preparaty zwierające garbniki polecane są na drobne i średniej wielkości rany.

Przeciwwskazaniem do stosowanie są uszkodzenia obejmujące duże powierzchnie skóry, zwłaszcza w przypadku ran sączących się.

Ziele nostrzyka (Meliloti herba)

Bardzo korzystnie wpływa zarówno na zdrową skórę, jak i na proces gojenia ran. Świeże ziele nostrzyka wydziela w trakcie suszenia charakterystyczny i przyjemny zapach siana, który nadaje roślinie kumaryna, powstająca w wyniku hydrolitycznego rozpadu glikozydów kwasu kumarowego. Oprócz związków kumarynowych, w roślinie obecne są alantoina, flawonoidy i fenolokwasy. Ziele nostrzyka zmniejsza krzepliwość krwi (związki kumarynowe), skutkiem czego jest poprawa przepływu krwi przez drobne naczynia włosowate, co zapobiega obrzękom. Preparaty nostrzyka zastosowane zewnętrznie działają przeciwzapalnie, odmiękczająco na skórę i przyspieszają gojenie się ran i owrzodzeń.

Ziele dziurawca (Herba Hyperici)

Dziurawiec jest rośliną o wielokierunkowym działaniu farmakologicznym. Na jego bogaty skład fitochemiczny składają się naftodiantrony o ciemnoczerwonej barwie: hypeycyna i jej pochodne, pochodne floroglucyny (hyperforyna) oraz glikozydy flawonoidowe, garbniki katechninowe, fenolokwasy i fitosterole. Produkty zawierające w swym składzie dziurawiec stosowane są zewnętrznie do leczenia ran, oparzeń, zadrapań i wielu innych problemów skórnych. Te właściwości lecznicze są efektem synergistycznego działania hyperycyny, flawonoidów (izokwercytyny, rutyny i hiperozydu) oraz garbników katechinowych. Badania in vitro wykazały, że aktywność przyspieszająca gojenie związana jest z aktywacją fibroblastów i zwiększeniem produkcji kolagenu, za którego wytwarzanie są odpowiedzialne. Również wyciągi olejowe z dziurawca wykazują działanie przeciwzapalne i są stosowane zewnętrznie jako środki wspomagające proces gojenia uszkodzonej skóry.

Krwawnik

W skład wielu mieszanek ziołowych, stosowanych w celu przyspieszenia gojenia ran, wchodzą substancje roślinne o działaniu przeciwzapalnym (antiphlogisticum), których dobrym przykładem jest ziele i kwiat krwawnika (Millefolii herba, Millefolii flos). Obecne w krwawniku flawonoidy (pochodne glikozydowe apigeniny i luteoliny) o aktywności hamującej stan zapalny, garbniki działające ściągająco oraz obecny w olejku krwawnikowym chamazulen o działaniu przeciwzapalnym sprawiają, że stosowany jest on w leczeniu chorób skóry, w tym trudno gojących się ran lub wysypek.

Alantoina

W leczeniu ran, zwłaszcza tych trudno gojących się, takich jak owrzodzenia żylakowate podudzi, zmiany troficzne na skórze, oparzenia czy odmrożenia, stosowane są surowce roślinne oraz związki z nich izolowane, które są określane ogólnie jako remedia dermatoplastica.

Najbardziej znaną i powszechnie stosowaną substancją o działaniu gojącym jest pochodna mocznika, alantoina. W tradycyjnej fitoterapii stosowano bardzo często surowce zawierające alantoinę zewnętrznie w postaci okładów, kąpieli, przymoczek lub maści, w celu przyspieszenia gojenia się ran.

Samo gojenie rany może się odbywać poprzez gojenie pierwotne lub ziarninowanie, czyli gojenie wtórne. Ziarnina jest typem tkanki łącznej, której cechą szczególną jest rozbudowana sieć naczyń włosowatych. Ta nowo powstająca w miejscu zranienia tkanka wypełnia ubytek powstały wskutek uszkodzenia tkanki właściwej.

Alantoina w znaczący sposób pobudza proces ziarninowania, wpływa pozytywnie na szybsze oczyszczanie się rany i ułatwia oddzielenie się zdrowej tkanki od martwej.
Ponadto allantoina wykazuje działanie keratolityczne, które polega na złuszczaniu zrogowaciałej warstwy naskórka, wspomagając odnowę komórek skóry i poprawiając jej prawidłowe funkcjonowanie. Stąd szczególnym wskazaniem dla allantoiny jest leczenie trudno gojących się ran różnego typu, ale także jej zastosowanie w przypadku oparzeń, także spowodowanych nadmierną ekspozycją na słońce oraz różnego typu owrzodzeń (np. owrzodzeń kończyn dolnych spowodowanych żylakami). Allantoina jest obecna w składzie wielu roślin leczniczych, z których najbardziej znanymi są korzeń żywokostu (Symphyti radix), zawierający ją w 1%, czy we wspomnianym zielu nostrzyka. Stosowanie preparatów zawierających żywokost na uszkodzoną skórę przyspiesza proces tworzenia się ziarniny w miejscach ubytków skórnych, takich jak rany czy owrzodzenia troficzne. W wyniku wieloletnich obserwacji stwierdzono, że proces gojenia zależy w znaczącym stopniu, lecz nie całkowicie, od obecności allantoiny, ponieważ preparaty (maści czy zasypki), w których dominuje allantoina, są mniej skuteczne niż wyciągi z korzenia żywokostu, zawierające cały zespół ciał czynnych, obecnych w tej roślinie. Niestety, wbrew powszechnej opinii o całkowitym bezpieczeństwie roślin i fitoterapii, niektóre z substancji naturalnych mogą zawierać niebezpieczne dla zdrowia i życia związki. W przypadku korzenia żywokostu taką grupą substancji są alkaloidy pirolizydynowe, które odznaczają się wysoką toksycznością, a których długotrwałe podawanie powoduje uszkodzenie miąższu wątroby (hepatotoksyczność) oraz możliwe powstawanie zmian nowotworowych (zwłaszcza w płucach).

To dlatego użycie korzenia żywokostu, powszechnie stosowanego wcześniej także wewnętrznie, ograniczone zostało do stosowania zewnętrznego.

Wąkrota azjatycka (Centella asiatica)

W leczeniu głębokich ubytków skóry doskonale sprawdzają się preparaty zwierające wyciągi z wąkroty azjatyckiej. Ziele tej byliny (Centellae herba) z rodziny selerowatych (Apiaceae) zawiera pochodne triterpenowe, zwłaszcza azjatykozyd (tritepenowy glikozyd o charakterze saponiny), wysoko ceniony ze względu na swoje właściwości zarówno w leczeniu schorzeń dermatologicznych, jak i w kosmetologii.

Wyciągi z wąkroty, ze względu na obecność pochodnych triterpenowych, wpływają na zwiększenie syntezy kolagenu oraz wzrost fibroblastów, co powoduje przyspieszoną regenerację uszkodzonej tkanki łącznej. Wpływa to na szybszy proces gojenia się ran nawet bardzo głębokich oraz na proces powstawania blizny, co skutkuje bardzo dobrym efektem kosmetycznym. Surowiec stosowany w postaci różnorodnych preparatów złożonych oraz kremów stosowanych w kosmetologii, w leczeniu nawet głębokich ubytków skórnych wywołanych zabiegami chirurgicznym, zmianami chorobowymi (np. stanem żylakowym podudzi lub nowotworami) lub spowodowanymi przez różnorodne urazy.

Produkty pszczele

W leczeniu ran skóry o różnorodnej etiologii doskonale sprawdzają się różnorodne produkty pszczele, takie jak propolis czy miód Manuka.

Propolis

to złożona mieszanina wosku pszczelego oraz żywicznej wydzieliny pączków liściowych niektórych drzew (w przypadku Polski różnych gatunków topoli). Charakteryzuje się bogatym i różnorodnym składem chemicznym.
Za jego aktywność farmakologiczną w dużej mierze odpowiedzialne są związki polifenolowe (flawonoidy i kwasy fenolowe oraz ich pochodne). Ekstrakty wodno-etanolowe z propolisu wykazują szereg właściwości biologicznych, które czynią z nich doskonały produkt naturalny, wykorzystywany do leczenia ran. Jeden ze składników występujących w propolisie, kwas kawowy, wykazuje nie tylko działanie przeciwzapalne, ale także działa hamująco na enzymy odpowiedzialne za rozkład kolagenu. Wyciągi propolisowe wpływają na regulację poziomu kolagenu w tkankach, w których następuje proces regeneracji. Ponadto preparaty propolisu wykazują szereg innych korzystnych działań, takich jak stymulacja proliferacji i migracji (fibroblastów, keratynocytów i komórek śródbłonka), ich różnicowanie oraz regulacja sygnalizacji komórkowej. Wspomaganie tych wszystkich naturalnych procesów przez związki obecne w propolisie wpływa korzystnie na proces gojenia ran i znacznie go przyspiesza. Propolis, poprzez aktywność immunomodulującą, kontroluje poziom czynników zapalnych, takich jak interleukiny, co zapobiega  nadmiernemu stanowi zapalnemu wokół rany. Przede wszystkich propolis jest doskonałym czynnikiem przeciwdrobnoustrojowym, działającym na liczne bakterie, co zapobiega infekcji rany, na które szczególnie narażona jest uszkodzona tkanka.

Po prostu miód

Innym produktem pszczelim, który chroni ranę przed zakażeniem, jest miód. Tę korzystną cechę miodu warunkuje zarówno jego niskie (kwasowe) pH, obecność flawonoidów i innych polifenoli oraz wytwarzany w prawidłowo pozyskanym (nieprzegrzanym) miodzie nadtlenek wodoru.

Różne badania potwierdziły zdolność miodu do zwiększania proliferacji komórek, epitelializacji (proces napełzania naskórka), przyspieszenia procesu ziarninowania oraz produkcji kolagenu.

*  *  *

Wszystkie przytoczone przykłady pokazują, że substancje pochodzenia naturalnego są doskonałym środkiem do wspomagania leczenia ran, w tym także tych trudno gojących się. Należy pamiętać, że lek naturalny jest… lekiem, więc przy wyborze preparatu musimy pamiętać o możliwych działaniach niepożądanych, jak np. możliwość wystąpienia alergii. Preparaty należy też dobierać odpowiednio do typu i rozmiaru rany, specyfiki zawierające garbniki stosować tylko w przypadku ran o niewielkiej powierzchni. Odpowiednio zaopatrzona i leczona rana często goi się bez widocznego, w postaci blizny śladu, lecz nieodpowiednio nadzorowana może być źródłem kolejnych problemów zdrowotnych.

Mgr farm. Jarosław Widelski ukończył Wydział Farmaceutyczny AM w Lublinie (2000). Jest pracownikiem Katedry Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych UM w Lublinie.