Aktualności
Skrzyp polny Equisetum arvense L. należy do rodziny skrzypowatych Equisetaceae i gromady paprotników Pteridophyta. W lecznictwie stosowane jest ziele skrzypu polnego (pędy płone), którego monografie zamieszczają aktualne farmakopee: Farmakopea Polska VIII (tom II) i Farmakopea Europejska 6.0. Obecnie występujące na Ziemi skrzypy (około 15 gatunków) to rośliny zielne, dorastające najwyżej do 1,3 m wysokości. Dzisiejsze skromne byliny są potomkami ogromnych drzewiastych skrzypów, które około 300 mln lat temu tworzyły rozległe bujne lasy na ziemi i miały znaczący udział w powstaniu pokładów węgla na naszej planecie. Zanim zaczęły służyć jako leki, zaopatrzyły nas w kopalne źródła energii.
E. arvense występuje powszechnie w Polsce, w Europie i na całym świecie z wyjątkiem Australii. Najchętniej rośnie, tak jak inni przedstawiciele tej rodziny, na stanowiskach wilgotnych, podmokłych, ale występuje też na stanowiskach suchych, piaszczystych, nierzadko jest trudnym do wytępienia chwastem [Piśmiennictwo 1-4]. Skrzyp polny jest trwałą rośliną zielną, rozmnaża się za pomocą zarodników i należy do roślin zarodnikowych, podobnie jak paprocie i mchy. Posiada korzenie, kłącza oraz pędy wzniesione. Wczesną wiosną wytwarza brązowe, soczyste, nierozgałęzione pędy zarodnikowe, zakończone kłosem zarodnikowym o barwie żółtoczerwonawej lub piaskowej. Na pędach zarodnikowych występują jedynie pochwy liściowe, a u szczytu zarodnioliście. Po dojrzeniu zarodników, które są produkowane od marca do maja, pędy zarodnikowe marnieją i giną. Po utworzeniu pędów zarodnikowych pojawiają się choinkowate pędy płone, rozgałęzione i zielone, o wysokości do 40 cm. Łodygi tych pędów są członowane, wewnątrz puste, o chropowatej powierzchni, impregnowane krzemionką, kruche i w węzłach łamliwe. W każdym węźle występują w okółkach drobne liście. Na powierzchni łodygi mają od 9 do 13 żeberek, choć bywa od 6 do 19. Pędy boczne, wznoszące się i żeberkowane, przeważnie nierozgałęzione, wyrastają z węzłów otoczonych brunatnymi pochwami liściowymi.
Używana u nas nazwa rośliny skrzyp pochodzi od specyficznego „skrzypienia”, które powstaje przy pocieraniu pędów. Łacińska nazwa Equisetum jest złożona z dwóch słów: equus – koń i seta – włosy tworzące ogon. Nawiązuje do wyglądu wysuszonych pędów skrzypu, które zebrane w większej ilości są rzeczywiście podobne do końskiego ogona [1-5].
Cenny surowiec
W zielu skrzypu polnego występuje wiele związków chemicznych, spośród których jako najważniejsze dla działania leczniczego można wyróżnić dwie grupy połączeń: pochodne naturalnych fenoli (flawonoidy i fenolokwasy) oraz związki mineralne, głównie pochodne krzemu. Pozostałe połączenia znajdujemy w mniejszych ilościach, mogą spełniać pomocniczą rolę w aktywności biologicznej ziela skrzypu. Ziele jest traktowane jako surowiec flawonoidowy, dlatego flawonoidy służą do standaryzacji tego surowca.
W surowcu występuje 0,3-1% flawonoidów. Obydwie farmakopee – zarówno polska, jak i europejska – wymagają, by ziele zawierało nie mniej niż 0,3% sumy flawonoidów w przeliczeniu na izokwercytrozyd. W grupie flawonoidów występują pochodne flawonolowe, glikozydy kemferolu i kwercetyny: ekwizetryna – 7-diglukozyd kemferolu, izokwercytryna (izokwercytrozyd) – 3-glukozyd kwercetyny oraz jej połączenia estrowe z kwasem malonowym, 3 soforozyd kwercetyny. Pochodne flawonu: genkwanina – 7-metylowy eter apigeniny i 4-glukozyd protogenkwaniny. Kwasy fenolowe, tzw. fenolokwasy: estry metylowe kwasów kawowego i protokatechowego, kwas chlorogenowy, ciekawy kwas dikawoilowinowy [3-7].
Połączenia mineralne znajdujemy w skrzypie w wysokiej ilości 15- 20%. Dominują związki krzemu. Krzem występuje w roślinach w postaci połączeń krzemoorganicznych, nieorganicznych i rozpuszczalnych polimerów. Tylko część z tych związków rozpuszcza się w wodzie i przechodzi do naparów lub odwarów oraz wchłania się w organizmie. Wśród połączeń mineralnych ziela skrzypu polnego związki krzemu stanowią 66%, z czego 10% w postaci rozpuszczalnej w wodzie. Pozostałe związki mineralne to sole glinu, magnezu i potasu [3-8].
Inne połączenia naturalne, występujące w zielu skrzypu w niższej zawartości, to fitosterole potwierdzone i wykryte w niewielkich ilościach: ß-sitosterol, kampestrol, izofukosterol i w śladowych ilościach cholesterol [5, 9]. Występują także kwasy polienowe, kwas askorbowy oraz cukrowce: glukoza, fruktoza, laktoza, sacharoza, alkohole cukrowe inozytol i mannitol [5, 6]. Według niektórych doniesień, w skrzypie polnym mogą występować w niewielkich ilościach alkaloidy, pochodne pirydyny, np. palustryna. Według innych obecność alkaloidów może być wynikiem zanieczyszczenia ziela skrzypu polnego przez skrzyp błotny Equisetum palustre L. [4-7a]. Nie stosowany w lecznictwie, zawiera on 1-3% alkaloidów pirydynowych, m.in. palustryny i nikotyny [4-7a]. Badania przeprowadzone w tym zakresie pozwoliłyby tę sprawę wyjaśnić. W zielu 4 gatunków skrzypów, m.in. w E. arvense, stwierdzono obecność lektyn (połączenia cukrów z białkami – glikoproteidy) [10]. W innych badaniach wykazano, że w budowie hemicelulozybłon komórkowych skrzypu dominuje beta-D-glucan, połączony mieszanymi wiązaniami 1-3 i 1-4 [11,
12].
W lecznictwie i w kosmetyce
Ziele skrzypu jest znane i stosowane w lecznictwie jako roślinny środek moczopędny. Działanie to warunkują głównie flawonoidy i fenolokwasy zawarte w surowcu. Działają one także słabo przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Występuje wzmożone wydzielanie moczu oraz jonów chlorkowych, wraz z moczem wydalane są szkodliwe produkty przemiany materii. Nie występuje przy tym zakłócenie równowagi elektrolitycznej. Działanie moczopędne ziela skrzypu nie jest zbyt silne, raczej umiarkowane, dobrze służy do przepłukiwania i oczyszczania z połączeń szkodliwych dróg moczowych i nerek. Ziele skrzypu stosowane jest jako środek moczopędny bezpośrednio oraz w postaci mieszanek i innych produktów leczniczych w schorzeniach nerek i dróg moczowych, jako lek pomocniczy. W przypadkach zmniejszonego wydalania moczu, w infekcjach dróg moczowych, w kamicach nerek i pęcherza moczowego oraz w zapobieganiu wystąpienia kamicy, w stanach zapalnych i nieżytowych dróg moczowych, do usuwania złogów z dróg moczowych. Jako środek moczopędny i oczyszczający w schorzeniach prostaty, w celu poprawienia odpływu moczu. Pomocniczo w schorzeniach reumatycznych i gośćcowych. We wszystkich tych schorzeniach zastosowanie ziela skrzypu należy uzgodnić z lekarzem. Nie należy stosować w obrzękach z chorób sercowo-naczyniowych lub z upośledzenia czynności nerek [3-7].
Poza działaniem moczopędnym, skrzyp jest stosowany jako znany środek remineralizujący, przede wszystkim jako dostarczyciel do organizmu krzemu. Pierwiastek ten jest potrzebny organizmowi do szeregu ważnych procesów. Między innymi w drogach moczowych zapobiega powstawaniu złogów kamicowych i wspomaga działanie moczopędne flawonoidów. Krzem korzystnie wpływa na stan naczyń krwionośnych oraz narządów wewnętrznych, zapobiega demineralizacji tkanki kostnej i wspomaga uzupełnienie ubytków masy kostnej. Z tego powodu ziele skrzypu jest stosowne jako lek pomocniczy w osteoporozie oraz w gruźlicy. Zawarty w zielu skrzypu krzem poprawia i utrzymuje właściwą elastyczność błon śluzowych, kolagenu i tkanki łącznej, wspomaga leczenie schorzeń zwyrodnieniowych układu ruchu. Utrzymuje elastyczność naskórka, zapobiega starzeniu się skóry oraz łamliwości paznokci i wypadaniu włosów, dlatego znajduje dość szerokie zastosowanie w kosmetyce. Ze względu na krzem, skrzyp wykazuje pewne niewielkie działanie przeciwkrwotoczne, znajdujące zastosowanie w drobnych krwawieniach z przewodu pokarmowego, płuc, także z nosa i przy nadmiernych krwawieniach menstruacyjnych. Rzadziej bywa stosowany w leczeniu obrzęków pourazowych oraz w poprawie gojenia się ran [3-7]. W ciągle trwających badaniach nad aktywnością biologiczną skrzypu polnego wykazano, głównie w skali in vitro, przeciwutleniające działanie różnych ekstraktów ze skrzypu, które ograniczały aktywność wolnych rodników [13, 14]. Zaobserwowano związany z działaniem przeciwutleniającym wpływ ochronny na wątrobę flawonoidowych składników skrzypu [15]. Stwierdzono także aktywność antyproliferacyjną surowca na liniach komórkowych nowotworów doświadczalnych oraz pewne właściwości przeciwdrobnoustrojowe i genotoksyczne [13, 16]. W badaniach na zwierzętach doświadczalnych odnotowano działanie przeciwcukrzycowe wyciągów z ziela skrzypu, połączone z poprawą pracy trzustki doświadczalnych szczurów [17, 18]. Również na zwierzętach doświadczalnych wykazano działanie uspokajające i przeciwdrgawkowe wyciągu wodno-alkoholowego z ziela skrzypu polnego [20]. Badano także aktywność hepatotoksyczną E. arvensa na zwierzętach doświadczalnych [18]. W badaniach klinicznych urolodzy japońscy zaobserwowali pewną poprawę w leczeniu łagodnego przerostu prostaty, po zastosowaniu tabletek Eviprostat, zawierających m.in. ekstrakt ze skrzypu polnego [21]. W warunkach klinicznych opracowano wstępnie przemiany flawonoidów i pochodnych kwasu hydroksycynamonowego w drogach moczowych po podaniu surowego ekstraktu ze skrzypu polnego pacjentom, otwierając drogę do dalszych badań farmakokinetycznych w tym zakresie [22]. Poprawę w stanie paznokci i skóry zaobserwowali dermatolodzy włoscy u pacjentów chorych na łuszczycę po podaniu wyciągu z ziela skrzypu [23]. W kosmetyce ziele skrzypu ma dość szerokie zastosowanie, wyraźnie zwiększyło się ono w ostatnich latach. Powodem tego jest działanie remineralizujące, oparte w dużym stopniu na krzemie. Poprawia stan skóry, włosów i paznokci. Działając przeciwdrobnoustrojowo i przeciwzapalnie, wspomaga gojenie nawet drobnych urazów skóry, wzmacnia warstwę naskórka, oczyszcza skórę. W tych celach ziele skrzypu jest stosowane również wewnętrznie, w formie naparów lub odwarów. Przywraca skórze zniszczonej z różnych powodów świeżość, elastyczność, poprawia jej wygląd i kondycję, zmniejsza skłonność do przetłuszczania skóry i stanów trądzikowych. Zapobiega łamliwości i kruchości paznokci. Wzmacnia włosy i zapobiega ich wypadaniu, przetłuszczaniu i łupieżowi. Ziele skrzypu stosowane jest w kosmetyce samodzielnie oraz w licznych preparatach z innymi roślinami i środkami kosmetycznymi [5-7, 24].
prof. dr hab. n. farm. Wojciech Cisowski