Aktualności
Naturalne leczenie biegunek
Czas wakacji, urlopów, wyjazdów bliższych i dalszych sprzyja zaburzeniom żołądkowo-jelitowym, którym często towarzyszą biegunki. Przyczyną może być kontakt z inną florą bakteryjną w miejscu pobytu. Spożywamy pokarmy, które z powodu wyższych w tym okresie temperatur, szybciej tracą świeżość. Do tego dochodzą uczulenia na różne składniki pokarmowe. Zaburzenia żołądkowo-jelitowe podczas wyjazdów nazywa się biegunką podróżnych. Mogą one zaburzyć letni wypoczynek. Zamiast atrakcji, urlop spędzimy w pokoju hotelowym…
Przez biegunkę rozumie się częste (więcej niż 3 razy dzienne) oddawanie płynnego lub półpłynnego stolca. Ostra biegunka rozpoczyna się nagle, towarzyszą jej bóle brzucha, kolki, gazy. Przyczyną może być infekcja wirusowa, bakteryjna, pasożytnicza.
Biegunka jest naturalnym procesem obronnym organizmu, który stara się usunąć przyczyny zatrucia.
Biegunka osmotyczna występuje w związku z nietrawieniem żywności, co sprawia, że pokarm i płyny zbyt szybko przechodzą przez układ pokarmowy i nie zdążą ulec absorpcji. Tego typu biegunka może wystąpić np. po pokarmach zawierających słodziki: mannitol, ksylitol, erytritol, sorbitol lub fruktozę, która jako środek słodzący coraz częściej zastępuje sacharozę.
Ostre, niespecyficzne biegunki w większości przypadków trwają krótko, od 1 do 3-4 dni, mają charakter samoograniczający się. W trakcie biegunki ulega zahamowaniu proces wydzielania śliny i funkcje trawienne, na skutek działania toksyn, zwiększa się wydzielanie wody i elektrolitów do światła jelita, przyspieszona jest perystaltyka, większa jest przepuszczalność błon śluzowych jelit. Przez pierwsze 6-12 godzin nie zaleca się stosowania żadnych środków, jedynie uzupełnianie płynów i elektrolitów. Ostra biegunka może zagrażać życiu, szczególnie małym dzieciom.
O przewlekłej biegunce mówimy wtedy, gdy trwa ona przez więcej niż 4 tygodnie. Może być objawem chorób, takich jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Crohna, zespół jelita drażliwego, nowotwory jelita, nadczynność tarczycy i inne. W tych przypadkach ważne jest przede wszystkim leczenie tych chorób.
Z innych przyczyn biegunek należy wymienić nadużywanie środków przeczyszczających (zawierających antrachinony), niektórych leków (antybiotyki, aspiryna, środki przeciwbólowe, przeciwarytmiczne, zobojętniające, zawierające magnez), alergie pokarmowe, nietolerancja laktozy, a także stres.
Epizody ostrej biegunki, także przewlekłej, możemy leczyć objawowo, włączając odpowiednią dietę i środki farmakologiczne.
W objawowym leczeniu biegunek zalecane są surowce roślinne i przetwory galenowe.
Naturalnymi środkami przeciwbiegunkowymi są surowce roślinne, zawierające garbniki, śluzy i pektyny, także specjalny szczep żywych, liofilizowanych drożdży.
GARBNIKI
Są mieszaniną związków rozpuszczalnych w wodzie, różniących się budową i wrażliwością na hydrolizę. Wyróżniamy garbniki hydrolizujące galotaniny i elagotaniny – w zależności od tego, czy produktem hydrolizy jest kwas galusowy, czy elagowy, a także niehydrolizujące, skondensowane, pochodne katechiny, często określane jako proantocyjanidyny, gdyż są prekursorami barwnych antocyjanów. Wyróżniamy proantocyjanidyny typu B, w których dwie cząsteczki katechiny lub epikatechiny połączone są wiązaniem -C4-C8- i rzadziej spotykane proantocyjanidyny typu A, z dodatkowym wiązaniem poprzez atom tlenu -C2-O-C7-. Specyficzny typ garbników, określanych jako skompleksowane, występuje w zielonej i czarnej herbacie. Są to połączenia katechiny i galokatechiny bądź ich form izomerycznych epikatechiny i epigalokatechiny, z kwasem galusowym.
Garbniki, jako polifenole, wykazują interakcje z innymi makromolekułami, głównie proteinami, ale także polisacharydami. Efektem jest działanie ściągające, zależne od powinowactwa danych garbników do protein.
Po podaniu doustnym wyciągów roślinnych zawierających garbniki katechinowe, odporne na hydrolizę w żołądku i w górnej części jelita cienkiego (w tych warunkach galotanoidy są hydrolizowane do nieaktywnego przeciwbiegunkowo kwasu galusowego), wykazują działanie ściągające w jelicie grubym. Warstwa strąconego białka stanowi czynnik ochronny, zapobiegający przenikaniu wody i elektrolitów do światła jelita, wchłanianiu toksyn, ich działaniu drażniącemu, zmniejsza się wrażliwość zakończeń nerwowych w jelicie, następuje normalizacja perystaltyki jelit.
Przyjrzyjmy się niektórym surowcom roślinnym, zawierającym garbniki.
Kora dębu Quercus cortex
to rozdrobniona i wysuszona kora świeżych i młodych gałęzi Quercus robur L. (dąb szypułkowy), Q. petrea Matt. Liebl. (dąb bezszypułkowy) i Q. pubescens Willd. (dąb omszony).
Zawartość garbników jest zależna od gatunku, okresu zbioru, wieku gałęzi. Waha się od 8 do 20%, według FPX powinno być nie mniej niż 3% w przeliczeniu na pirogallol.
W korze dębu dominują garbniki niehydrolizujące- -skondensowane, oligomeryczne proantocyjanidyny, z procyjanidyną B. Obecne są też elagotanoidy, kwasy fenolowe, cyklitole i triterpeny. Garbniki katechinowe podczas przechowywania surowca mogą się utleniać do czerwonobrunatnych flabofenów, nie posiadających właściwości garbujących. Działanie ściągające kory dębu jest związane z interakcją garbników z bogatymi w prolinę (około 70%) białkami śliny w jamie ustnej. W wyniku działania garbników, powierzchnia śluzówek zostaje odwodniona, zmniejszają się poślizgowe właściwości śliny, co daje uczucie ściągania, szorstkości, suchości podniebienia, ograniczone jest trawienie. Galotaniny hamują ?-amylazy w ślinie, co zapobiega hydrolizie węglowodanów do cukrów prostych i przeciwdziała próchnicy.
Ściągające właściwości kory dębu warunkują głównie garbniki katechinowe (oligomeryczne proantocyjanidyny), podczas gdy działanie ściągające elagotanin jest słabe, co można tłumaczyć ich ograniczoną zdolnością do tworzenia kompleksów z białkiem.
Grupy fenolowe garbników wiążą się z białkiem śliny, błon śluzowych, komórek nabłonkowych żołądka i jelit, z treścią żołądka. Strącony kompleks białka z garbnikami tworzy ochronną warstwę, redukującą absorpcję płynów i toksyn ze światła jelita oraz dopływ płynów do jelita.
Przeciwdrobnoustrojowe
Garbniki wykazyją aktywność przeciwwirusową, przeciwbakteryjną, są toksyczne dla grzybów i drożdży. Aktywność przeciwwirusowa garbników, przeciwko wirusowi pęcherzykowatego zapalenia jamy ustnej (Vesicular Stomatitis Virus – VSV, wirusy grypy, poliowirusy), jest związana z utrudnianiem adhezji wirusów do komórek i hamowaniem ich toksyczności. Garbniki podobnie działają na inne drobnoustroje, poprzez zmniejszenie adhezji bakterii, hamowanie enzymów i białek transportujących na otoczce komórki. Są skuteczne przeciwko infekcjom Helicobacter pylori i wieloopornym szczepem Staphyloccocus aureus.
Garbniki katechinowe niehydrolizujące są bezpieczne dla człowieka, hydrolizujące mogą powodować uszkodzenie nerek i wątroby.
Napary z kory dębu zalecane są do stosowania doustnego w biegunkach i stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zewnętrznie stosuje się odwary.
Zalecane dawkowanie: 3 g kory w 250 ml wody 3 x dziennie (1 g sproszkowanej kory w kapsułkach, tabletkach do stosowania doustnego 3 x dziennie), 140 mg suchego wyciągu 4 x dziennie. Nie poleca się kory dębu poniżej 18 roku życia, dłużej niż 3 dni do wewnątrz i dłużej niż tydzień na zewnątrz.
Kłącze pięciornika Tormentillae rhizoma
To pozbawione korzeni, wysuszone kłącza pięciornika kurzego ziela Potentilla erecta L., Raeusch. P. tormentilla Stokes.
Zawartość garbników może wynosić 15-22%, według FPX powinna być nie mniejsza niż 7% w przeliczeniu na pirogalol. Garbniki skondensowane, niehydrolizujące pochodne katechiny (proantocyjanidyny), stanowią około 15-20% zespołu, garbników hydrolizujących do kwasu galusowego i elagowego jest około 3,5% z dominującą, dimeryczną elagotaniną (około 1%) – agrimoniną.
Tradycyjnie kłącze pięciornika zaleca się wewnętrznie w ostrych, niespecyficznych biegunkach w formie naparu z 4-6 g kłączy dziennie lub 30-50 kropli nalewki w wodzie, kilka razy dziennie. Zewnętrznie w stanach zapalnych śluzówki jamy ustnej i gardła, uszkodzeniach spowodowanych uciskiem przez protezy, w odmrożeniach, oparzeniach, w stanach zapalnych hemoroidów i trudno gojących się ranach. Zaleca się odwar z 2-3 łyżek (8-12 g) na 1 litr wody, lub roztwór 1 łyżeczki nalewki w 1 szklance wody do płukania jamy ustnej lub okładów, kilka razy dziennie. Odwar działa też przeciwwirusowo (Herpes) i przeciwbakteryjnie. Agrimonina odpowiada za przeciwzapalne działanie, gdyż silnie hamuje elastazę neutrofili, ma też właściwości antyoksydacyjne.
Ziele rzepiku Agrimoniae herba
To kwitnące szczyty pędów rzepiku pospolitego Agrimonia eupatoria L. Garbniki stanowią 3-11%, według FPX nie mniej niż 2% garbników w przeliczeniu na pirogalol, głównie proantocyjanidyny, ponadto elagotaniny, flawonoidy (hyperozyd, rutozyd), triterpeny (kwas ursolowy), kwasy fenolowe, związki mineralne (krzemionka, K, Na), kwas askorbowy, witamina K1, olejek eteryczny, B-sitosterol.
Ziele rzepiku stosuje się w objawowym leczeniu łagodnych biegunek, także do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz w stanach zapalnych skóry i przy małych powierzchniowych ranach. Zalecany jest napar z 1,5-4 g ziela w 250 ml do wewnątrz, od 12 roku życia.
Właściwości przeciwbiegunkowe
mają także owoc borówki czernicy Myrtilli fructus, owoc śliwy tarniny Pruni spinosae fructus, ziele przywrotnika Alchemillae herba, ziele bukwicy Betonicae herba, ziele hyzopu Hyssopi herba, liść jeżyny Rubi fruticosi folium, liść maliny Rubi idaei folium, liść czarnej porzeczki Ribis nigri folium, kłącze wężownika Bistortae rhizoma.
Gotowym preparatem jest mieszanka ziołowa, według przepisu z Farmakopei Polskiej: Zioła przeciwbiegunkowe – Species antidiarrhoicae. Zawiera surowce o różnym mechanizmie działania, korzystnym w biegunkach. Napar z mieszanki przeciwbiegunkowej zaleca się dorosłym i dzieciom powyżej 6 roku. Mieszanka ma działanie ściągające, przeciwbakteryjne, chłonie nadmiar płynów w jelicie oraz usprawnia zaburzony proces trawienny.
PEKTYNY
Są polimerycznymi strukturami, zbudowanymi głównie z cząsteczek kwasu galakturonowego. Dzięki licznym grupom kwasowym, wykazują zdolność wiązania wody i tworzenia żeli. Nie podlegają wpływom enzymów trawiennych i niezmienione przechodzą do jelita grubego, gdzie są rozkładane przez bakterie jelitowe. W jelicie cienkim żel pektynowy ma działanie osłaniające. Uważa się, że krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (octowy, propionowy, masłowy i mlekowy), uwalniane z mikrobiologicznego rozkładu pektyn, wykazują hamujące działanie na perystaltykę jelita grubego. Pektyny są obecne w różnych ilościach we wszystkich roślinach, szczególnie w owocach i korzeniach, np. w marchwi. Bogatymi przemysłowymi źródłami pektyn są wytłoki po oddzieleniu soku z buraka cukrowego, jabłek, cytryn, grejpfrutów.
W biegunkach zaleca się domowe sposoby: zjadanie stopniowo w ciągu całego dnia startych jabłek (1-1,5 kg). Utlenione pektyny (ciemnienie startych jabłek) wykazują działanie przeciwbiegunkowe. Zaleca się też, szczególnie dla dzieci, spożywanie w ciągu dnia bananów, pokrojonych na małe kawałki. Dla niemowląt i małych dzieci zalecana jest marchwianka. 1 kg marchwi gotować 1-2 h w litrze wody, rozdrobnić, dopełnić wodą do litra, dodać 3 g soli, zjadać w ciągu dnia.
ŚLUZY
Są związkami polisacharydowymi, zbudowanymi z różnych cukrów prostych i kwasów uronowych (śluzy kwaśne), lub polimerami mannozy z glukozą lub galaktozą (śluzy obojętne). Śluzy mają zdolność pęcznienia w wodzie, a ich roztwory są lepkie i ciągliwe. Nie ulegają trawieniu, działają miejscowo. W przypadku zaparć, śluzy roślinne chłoną wodę, pęcznieją, zmiękczając masy kałowe, w biegunkach pochłaniają płynną treść jelitową i spowalniają tranzyt jelitowy.
NASIONA PŁESZNIKA Psyllii semen stanowią dojrzałe, całe, suche nasiona Plantago afra L., P. psyllium L. lub P. indica L. (P. arenaria Waldstein et Kitaibel), o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 10. Są zalecane zarówno w zaparciach (z większą ilością wody), jak i w biegunkach – popijamy wtedy małą ilością wody. W biegunkach zaleca się zażycie 2-3 łyżek nasion w wodzie 2 razy dziennie.
ŻYWE, WYSUSZONE DROŻDŻE
Preparaty zawierające liofilizowane, niepatogenne drożdże Saccharomyces boulardii, wykorzystywane są w leczeniu różnych biegunek (ostre biegunki bakteryjne i wirusowe, biegunka podróżnych, biegunki po stosowaniu antybiotyków). Ich działanie uwarunkowane jest antagonistycznym wpływem na patogeny w świetle jelita (hamują wzrost m.in. szczepów Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella spp., Shigella spp., Staphylococcus aureus, patogennych szczepów Escherichia coli) i wpływem stymulującym na jelitowy układ immunologiczny (zwiększają stężenie sekrecyjnych immunoglobulin IgA). Saccharomyces boulardii wytwarza witaminy z grupy B: (B1, B2, B6), kwas pantotenowy i nikotynowy, wykazuje oporność na większość antybiotyków, z wyjątkiem niektórych chinolonów i leków przeciwgrzybiczych, drożdże nie ulegają też trawieniu.
Zmniejszają nadmierne wydzielanie wody i sodu do światła jelita, powodowane przez toksyny bakteryjne, m.in. Vibrio cholerae i E. coli. Podczas stosowania tego probiotyku zwiększa się wydzielanie poliamin (sperminy, spermidyny), przyczyniających się m.in. do zmniejszania przepuszczalności błony śluzowej jelit i stymulowania jej regeneracji, zwiększa się aktywność enzymów z grupy disacharydaz (laktazy, maltazy, sacharazy).
Dorosłym i dzieciom zaleca się zwykle 1-2 saszetki lub kapsułki na dobę. W razie potrzeby dawki te można zwiększyć. Nie zaleca się stosowania bezpośrednio po posiłkach. Można podawać jednocześnie z większością antybiotyków. Nie mieszać z gorącymi płynami, potrawami i alkoholem. Kapsułki należy połykać, popijając płynem, zawartość saszetki zmieszać z dowolną ilością płynu i wypić.
Zranienia i stłuczenia
Wakacje sprzyjają urazom, takim jak stłuczenia, uszkodzenia skóry, otarcia, zranienia, zwichnięcia. Napary lub odwary z surowców garbnikowych, wykorzystywanych wewnętrznie w biegunkach można wykorzystać również do przemywania i okładów. Środki ściągające, stosowane na skórę i błony śluzowe, wykazują miejscowe działanie przeciwzapalne, obkurczają i osuszają skórę, redukują wydzielinę i wysięk. Koagulują powierzchowną warstwę, zmniejszają przepuszczalność komórek i kapilar, redukują przekrwienie, obrzęk i krwawienie. Właściwości ściągające powodują obniżenie wrażliwości receptorów czuciowych włókien nerwowych, osłabiając ból, mają właściwości odkażające. Wszystkie te działania osłabiają miejscową fagocytozę, aż do jej ustąpienia, a na skutek wysuszenia tkanki, tworzą się niekorzystne warunki dla rozwoju mikroorganizmów. To działanie jest spowodowane strącaniem przez garbniki protein i modyfikowaniem koloidalnego statusu żywych tkanek. Do takich surowców zaliczamy:
ZIELE NOSTRZYKA Meliloti herba stanowią wysuszone, nadziemne części Melilotus officinalis L., Lam., zawierające nie mniej niż 0,3% kumaryny. Głównymi składnikami ziela są kumaryna, melilotyna (3,4-dihydrokumaryna), kwas o-kumarowy, flawonoidy. Wyciąg działa przeciwwysiękowo, przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo, usprawnia przepływ limfy i przyspiesza gojenie ran.
KORA DĘBU Quercus cortex służy do przygotowania odwarów stosowanych w stanach zapalnych jamy ustnej i skóry, także w miejscowym leczeniu objawów związanych z hemoroidami. Odwar przygotowuje się z 20 g na litr i stosuje się do miejscowego przemywania albo okładów kilka razy dziennie. Do kąpieli dodajemy odwar, przygotowany z 50 g kory na litr, kąpiel może trwać do 20’. Kąpieli nie zaleca się w przypadku otwartych ran, uszkodzeń dużych powierzchni skóry i błon śluzowych.
KWIAT ARNIKI Arnicae flos stanowią koszyczki Arnica montana L., które powinny zawierać nie mniej niż 0,4% sumy laktonów seskwiterpenowych, w przeliczeniu na tiglinian dihydrohelenaliny. Oprócz laktonów seskwiterpenowych (helenalina, dihydrohelenalina), w kwiatach znajdują się flawonoidy, olejek eteryczny, kwasy fenolowe i kumaryny. Przeciwzapalna aktywność kwiatów arniki uwarunkowana jest zdolnością do hamowania neutrofili i hamowania lizozomalnej aktywności enzymatycznej w neutrofilach. W wyższych stężeniach obserwuje się też hamowanie COX. Za związki odpowiedzialne za działanie przeciwzapalne, ale też przeciwdrobnoustrojowe, uważane są helenalina i dihydrohelenalina. Wyciągi z kwiatów arniki są zalecane głównie do stosowania zewnętrznego w tępych urazach, krwiakach, siniakach, obrzękach pourazowych, stłuczeniach, kontuzjach, skręceniach, w dolegliwościach reumatycznych mięśni i stawów. Można stosować w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Nie zaleca się stosowania w alergii na gatunki z rodziny złożonych.
ZIELE DZIURAWCA Hyperici herba to wysuszone, kwitnące szczyty pędów Hypericum perforatum L., zebrane w okresie kwitnienia, zawierające nie mniej niż 0,08% sumy hiperycyn. Oprócz naftodiantronów, w zielu dziurawca występują flawonoidy, kwasy fenolowe, proantocyjanidyny, ksantony. Wyciągi (np. olejowe, zawierające więcej związków lipofilnych) w stosowaniu zewnętrznym wykazują działanie antyseptyczne, przeciwzapalne, stymulują fibroblasty do tworzenia kolagenu, co jest ważne w gojeniu ran.
ZIELE KRWAWNIKA Millefolii herba stanowią wysuszone, kwitnące szczyty pędów Achillea millefolium L., zawierające nie mniej niż 2 ml/kg olejku eterycznego i nie mniej niż 0,02% proazulenów. Ziele zawiera też flawonoidy (kastycyna), kwasy fenolowe (dikawoilochinowy), seskwiterpeny. Wyciągi mają działanie antyseptyczne, przeciwzapalne, antyoksydacyjne. Zewnętrznie stosowane są w powierzchownych zranieniach.
Powyższe składniki w formie mieszanki ziołowej można stosować w otarciach naskórka oraz zadrapaniach. Gotowym rozwiązaniem jest farmakopealna mieszanka ziołowa Zioła ułatwiające gojenie ran – Species advulnantes, zawierająca powyższe składniki w proporcji (25:25:20:15:15%). Przygotowanie naparu: łyżkę stołową mieszanki zalać szklanką wody, doprowadzić do wrzenia, odstawić na 10-15’, po przecedzeniu wykorzystać do przemywań lub okładów na stłuczenia. Nie stosować na otwarte rany i nie trzymać dłużej na skórze niż 30’.
prof. dr hab. Irena Matławska
Prof. dr hab. Irena Matławska – od 1966 pracownik naukowo- dydaktyczny w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, w latach 1997-2014 kierownik Katedry. W latach 2004-14 kierownik Katedry Farmakognozji Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu. Obecnie profesor zwyczajny w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji UM w Poznaniu, także w Wyższej Szkole Edukacji i Terapii w Poznaniu.